غبن در معامله
غبـن به معنی ضرر و زیان و گول زدن و فریب دادن می باشد. غبن در معامله زمانی صورت می گیرد. که یکی از طرفین معامله متوجه شود. که با انجام معامله دچار ضرر شده اند. و این زیان هم یک نوع ضرر فاحش و برجسته است. در چنین شرایطی برای فرد مغبون امکان فسخ قرارداد ممکن است.
انواع غبـن و ويژگی های خيار غبن
همان گونه که گذشت قانون در برابر خيار غبن بیان کرده است: هريک از طرفین معامله که در معامله غبن فاحش داشته باشد. پس از علم به غبن می تواند معامله را فسخ نمایند.
ویژگی های خیار غبن در معامله
- خيار غبن در معامله
- خیار غبن مخصوص يک طرف معامله نمی باشد: در بین خيارات مندرج در قانون برخی از خيارات است كه فقط به يک طرف از معامله اختصاص دارد. و برای طرف ديگر امکان فسخ نیست. برای مثال خيار تأخير ثمن مخصوص بايع ( فروشنده) است. و يا خيار حيوان فقط به مشتری اختصاص دارد. در برابر خياراتی هم وجود دارد. كه برای طرفین معامله و عقد خيار موجود می باشد. به عنوان مثال در خيار مجلس در اين مورد خيار غبن مختص يک طرف معامله نيست. و شخص مغبون هر طرف که باشد. با وجود شرایط مندرج در قانون برای او حق فسخ ايجاد می گردد.
- خيار غبن اختصاص به عقد بيع ندارد. و در دیگر عقود معين نيز حسب مقتضا و شرایط عقد ممکن است وجود داشته باشد. مانند خيار غبن در اجاره که مورد اجاره با اجاره بهاء بایکديگر سازگاری نداشته باشد.
- خيار غبن در حالتی ثابت است که غبن فاحش باشد. و توضيح بيشتر در اين زمينه در جای خود خواهد آمد.
- خيار غبن در معاملات و عقود معوض موجو است. اما در عقود غير معوض به دليل اينکه عوضين وجود ندارد. غبنی قابل تصور نبوده و خيار غبن وجود ندارد.
انواع غبن
غبن در معامله دو نوع می باشد فاحش و غير فاحش البته گاهی قسمت ديگری که غبن اَفحَش باشد. را هم به اين تقسيم اضافه می نماید:
غبن غير فاحش
در صورتي که غبن عرفاً قابل مسامحه باشد غبن غير فاحش است اين ملاکي است که در قانون مدني پيش بيني شده است:
« غبن در صورتي فاحش است که عرفاً قابل مسامحه نباشد»
البته براي تشخيص اين که چه مقداري در عرف قابل مسامحه است هميشه ممکن است اختلاف پيش بيايد اين نوع از غبن خيار را بوجود نمی آورد .
غبن فاحش
همان گونه که از بيان قبل هم مشخص می گردد غبن در حالتی فاحش است که عرفاً قابل مسامحه نباشد. و البته همان اشکال قبلی در اينجا هم پابرجا می باشد که ملاک تشخيص عرف چه است؟
ملاک ايجاد خيار فسخ وجود غبن فاحش است. و معيار اساسی در فاحش بودن غبن همان گونه که در ماده 417 اصلاحی قانون مدنی ذکر شده است. عدم تعادل ارزش تاحدودی که از نظر عرف قابل مسامحه و چشم پوشی نباشد.
ممکن است ارزش واقعی مال مورد معامله با هر آن چه که در عقد مورد توافق طرفين قرار گرفته است. متفاوت باشد. اما صرف وجود تفاوت موجب ايجاد خيار فسخ نمی شود. بلکه اگر تفاوت موجود در حدی باشد. که عرف آن را سبب ضرر فاحش طرف عقد تلقی نمايد. حق فسخ برای زيان ديده ايجاد می شود.
در ماده 417 قبل از اصلاح سال 1361 براي تشخيص فاحش بودن غبن ملاک حداقل خُمس (يک پنجم) قيمت تعيين شده بود. و چنين مقرر گرديده بود که تفاوت کمتر از يک پنجم عرفاً قابل مسامحه می باشد. ولي در اصلاحيه فوق ملاک مزبور حذف و تشخيص عرف جايگزين گرديد به نظر می رسد. اصلاح فوق منطق بوده زیرا اگر ملاک کلی رجوع به عرف باشد. تعيين ميزان قطعی در قانون ضرورت ندارد.
علاوه بر این اگر تعيين فاحش بودن غبن به عرف واگذار گردد. می توان در موارد مختلف با توجه به مقتضيات و شرایط گوناگون آن را مشخص نمود. امروز دادگاه ها مسئله غبن فاحش را به کارشناس و خبره ارجاع می دهند. در ضمن ملاک غبن فاحش قيمت مبيع در هنگام عقد می باشد.
غبن افحش
غبن افحش در حالتی گفته می شود. که بيشتر از غبن فاحش و تفاوت به وضوح مشاهده شود. با اين وجود که در تقسيمات متعارف و معمول کتاب های حقوقی کم تر از غبن اَفحَش ذکری شده است.