دعوای تقابل چیست؟
به دعوایی که در مقابل دعوای مطرح شده اقامه می شود دعوای تقابل یا دعوای متقابل می گویند. دعوای متقابل در حقیقت دعوایی است که خوانده در مقابل دعوای خواهان اقامه میکند. این دعوا ممکن است به منظور پاسخگویی به دعوای اصلی یا علاوه بر پاسخگویی، به منظور الزام خواهان به پرداخت چیزی یا انجام امری باشد. همچنین این دعوا ممکن است در مقابل دعوای خواهان به منظور کاستن از محکومیتی که خوانده را تهدید میکند، یا تخفیف آن یا جلوگیری کلی از این محکومیت یا حتی تحصیل حکم محکومیت خواهان اصلی به دادن امتیاز، علیه او اقامه شود.
به عبارت دیگر، خوانده حق دارد در مقابل ادعای خواهان، طرح دعوا کند. اگر دعوای خوانده با دعوای اصلی ناشی از یک منشأ بوده یا با دعوای اصلی ارتباط کامل داشته باشد، مانند دعوای اضافی با دعوای اصلی در یک جا رسیدگی شود، مگر اینکه دعوای متقابل از صلاحیت ذاتی دادگاه خارج باشد.
مرجعی که به دعوای جدید رسیدگی میکند، همان دادگاهی است که به دعوای اصلی رسیدگی میکند؛ مگر اینکه دعوای جدید از صلاحیت ذاتی دادگاه خارج باشد. اگر دعوای جدید با دعوای اصلی ناشی از یک منشأ بوده یا با دعوای اصلی ارتباط کامل داشته باشد، دعوای متقابل است. ارتباط کامل نیز زمانی است که اتخاذ تصمیم در هر یک، موثر در دیگری باشد.
بنابراین در دعوای متقابل، هدف خواهان دعوای متقابل ممکن است پاسخگویی به دعوای خواهان اصلی باشد. در این شرایط ممکن است خوانده راهی جز طرح دعوای جدید نداشته باشد. به عنوان مثال، دعوای اصلی، الزام به حضور در دفترخانه و تنظیم سند رسمی انتقال باشد که خوانده دعوای اصلی با طرح دعوای فسخ به صورت تقابل، فسخ یا بطلان مبایعهنامه یا قولنامه را اعلام کند.-
در این مثال، زمانی که خوانده دعوای اصلی به فسخ یا بطلان تمسک جسته و بتواند آن را ثابت کند، بدیهی است دعوای خواهان اصلی محکوم به رد خواهد بود؛ بدون اینکه دادگاه وارد دعوای الزام اصلی، یعنی الزام خوانده شود. ادعای خوانده در مقابل خواهان در صورتی دعوای متقابل محسوب میشود که مستقلاً نیز قابل طرح به وسیله دادخواست جداگانه باشد، مانند حق تعمیر خانه یا عدم تمکین زن یا فسخ معامله.
اما اگر اظهار یا ادعای خوانده نتواند به طور مستقل در دادگاه به وسیله دادخواست اقامه شود، دعوا تلقی نمیشود و نیاز به تقدیم دادخواست ندارد.
همانگونه که ماده 142 قانون آیین دادرسی مدنی مقرر داشته است که «دعوای متقابل به موجب دادخواست اقامه میشود. اما دعاوی تهاتر، صلح، فسخ، رد خواسته و امثال آن که برای دفاع از دعوای اصلی اظهار میشود، دعوای متقابل محسوب نمیشود و نیاز به تقدیم دادخواست جداگانه ندارد.»
زیرا تحقق آنها بسته به تحقق ادعای خواهان بوده و وجود مستقلی ندارد و بدون آن منتفی میشود و اگر دعوای اصلی به جهتی از جهات رد یا ابطال یا مسترد شود، دعوای متقابل نیز منتفی شده و به عنوان دعوای متقابل مردود است. اما خوانده در صورت فرض حقی میتواند آن را به صورت دعوایی مستقل اقامه کند.
دادخواست دعوای متقابل باید تا پایان نخستین جلسه دادرسی تقدیم شود و اگر خواهان دعوای متقابل را در جلسه دادرسی اقامه کند، خوانده میتواند برای تهیه پاسخ و ادله خود تأخیر جلسه را درخواست کند. شرایط و موارد رد یا ابطال دادخواست همانند مقررات دادخواست اصلی خواهد بود.
شرایط دعوای تقابل
از مهمترین شرایط استماع این دعوا، اتحاد منشا، ارتباط کامل و مهلت اقامه آن است که می بایست تا پایان اولین جلسه دادرسی اقامه گردد. ممکن است دو دعوا وحدت منشا داشته باشند؛ ولی ارتباطی با هم نداشته باشند؛ مثلا در دعوی تخلیه به لحاظ انقضای مدت، اگر خوانده، مطالبه مبالغی به عنوان هزینه و خرجی که به اذن صاحب ملک در عین مستاجره نموده را به عنوان دعوای تقابل طرح نماید، هرچند دو دعوی ارتباط منشا دارند؛ اما ارتباطی با یکدیگر ندارند و باید پذیرفت که دعوی اول جداگانه ادامه می یابد و به دعوای دوم هم جداگانه رسیدگی می شود؛اما در جایی که جواز پذیرش دعوای متقابل، ارتباط کامل دو دعواست، یعنی اتخاذ تصمیم در هر یک موثر در دیگری باشد، این احتمال متصور است که با زوال دعوی اصلی دعوای تقابل هم قابل استماع نباشد؛
مستندات قانونی
ماده ۱۴۱ قانون آئین دادرسی مدنی :
خوانده می تواند در مقابل ادعای خواهان اقامه دعوا نماید . چنین دعوایی درصورتی كه با دعوای اصلی ناشی از یك منشاء بوده یا ارتباط كامل داشته باشد ، دعوای متقابل نامیده شده و تواما رسیدگی می شود و چنانچه دعوای متقابل نباشد ، در دادگاه صالح بطورجداگانه رسیدگی خواهد شد .
بین دو دعوا وقتی ارتباط كامل موجود است كه اتخاذ تصمیم در هریك موثر در دیگری باشد .
ماده ۱۴۲ قانون آئین دادرسی مدنی :
دعوای متقابل به موجب دادخواست اقامه می شود ، لیكن دعاوی تهاتر ، صلح ، فسخ ، رد خواسته و امثال آن كه برای دفاع از دعوای اصلی اظهار می شود ، دعوای متقابل محسوب نمی شود و نیاز به تقدیم دادخواست جداگانه ندارد .
ماده ۱۴۳ قانون آئین دادرسی مدنی :
دادخواست دعوای متقابل باید تا پایان اولین جلسه دادرسی تقدیم شود و اگرخواهان دعوای متقابل را در جلسه دادرسی اقامه نماید ، خوانده می تواند برای تهیه پاسخ و ادله خود تاخیر جلسه را درخواست نماید . شرایط و موارد رد یا ابطال دادخواست همانند مقررات دادخواست اصلی خواهد بود .
نکات مهم در پذیرش دعوای تقابل
نکته قابل یادآوری این است که بایستی دعوای تقابل میان خواسته یا خوانده را در همان دادگاه خواهان اقامه کرد مگر اینکه طرح دعوا در صلاحیت این دادگاه نباشد پس دعوا متقابل بایستی با دعوای اولیه از یک منشاء باشند و تصمیم در مورد هر یک روی دیگری تاثیر مستقیم و کاملی داشته باشد. نکته مهم دیگر در رابطه با طرح دعوای متقابل این است که لزوما همیشه طرح جدید دعوا به منظور حق خواهی یا مدعی بودن خواسته نیست بلکه به علت پاسخگویی به دعوای اصلی مجبور است تا در مرجع مربوطه دعوایی در راستای آن مطرح نماید. از دیگر ویژگی های این نوع از دعوا این است که بایستی قابلیت طرح به وسیله دادخواست داشته باشد مانند دادخواست عدم تمکین زن، زیرا اگر به طور مستقل نتوان آن را در دادگاه اقامه کرد نمی توان به آن دعوا گفت.
ماده ۱۴۱ قانون دادرسی مقرر داشته است؛ دعوای تقابل به موجب دادخواست مطرح و اقامه می شود پس دعاوی صلح، تهاتر، فسخ رد خواسته و مانند آنها که در دفاع از دعوای اصلی اظهار می شود دعوای متقابل محسوب نخواهد شد و به طرح دعوای جداگانه نیاز نیست. زیرا تحقق یافتن آنها بستگی به تحقق ادعای مدعی یا خواهان دارد و ماهیت مستقلی ندارد و بودن دعوای اصلی منتفی است. اگر دعوای اصلی رد یا مسترد شود دعوای وابسته یا متقابل آن نیز منتفی خواهد شد. اما خوانده اگر حقی را برای خود منصور باشد می تواند اقناع دعوا نماید.
همچنین در ماده ۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی؛ هر دعوایی که در راستای دعوای دیگر و در اثنای رسیدگی به دعوای اصلی مطرح شود و این طرح از سوی شخص ثالث یا شخص طرف مقابل دعوا اقامه شود دعوای طاری گفته می شود. دادخواست متقابل باید تا پایان جلسه اول دعوای اصلی تقدیم دادگاه شود و این امکان برای خوانده فراهم می شود که در صورت پاسخ دادن و ادله خود خواستار تاخیر جلسه را از دادگاه بخواهد موارد و شرایط ابطال و رد دادخواست مانند دادخواست اصلی خواهد بود.